از لابه لای نوشته ها ، گفته ها و اسناد به جای مانده  به دست می آید که در شهرضا پیشینه ای قابل   بررسی برای خط و  خوشنویسی وجود دارد و برای اینکه بتوانیم تصویر نسبتا روشنی ا ز این موضوع داشته باشیم بهتر است که آن را به دو بخش تقسیم کنیم  

1-   از آغاز تا  تاسیس انجمن خوشنویسان در شهرضا

2-   از تاسیس انجمن تا اکنون  

بخش نخست :

از آغاز تا تاسیس انجمن خوشنویسان در شهرضا:

چنانچه بخواهیم به این دوران با نگاهی دقیق به موضوع بنگریم کار دشوار است زیرا در طی این دوره آثار خوشنویسی به جای مانده در شهرضا را بر روی کتیبه ها، سنگ قبرها، قرآن و کتاب های دعا ،مجموعه اشعار، نوشته ها طلسمات و...می بینیم که به هر دلیلی یا امضا ندارد و یا امضای آن پاک شده است . مثلا در کتاب ها  یا اثر امضا نشده یا صفحه ی اول و آخر آن از میان رفته و نامی از خوشنویس آن باقی نمانده است و یا در سنگ قبرها یی که قدمت آنها به 300 -200 سال و گاه بیشتر می رسد  (سال ها پیش خود در گورستان مصلای شهرضا عینا دیده ام )  هیچ امضا و مشخصه ای از خطاط آن وجود ندارد، در کتیبه ها و دیگر آثار نیز وضع به همین گونه است .

از دیگر سو در کتاب های تاریخی و پژوهش های انجام شده در حوزه فرهنگ و هنر شهرضا به نام ها یی برخورد می کنیم که به عنوان خوشنویس و هنرمند از آنان یاد شده است در حالی که نشانه ای از آثار آنها   نمی بینیم .

چنانچه به دقت و انصاف به تاریخ بنگریم نیک درمی یابیم که در هر دورانی هنرمندان بسیاری پای به عرصه می نهند و تلاش های زیادی می نمایند اما نام اندک شماری از آنان ماندگار می شود. نام ها یی که در این نوشته به آن ها اشاره می شود بی شک نزد استادانی آموزش دیده اند که نام شان به فراموشی سپرده شده است.

شهرضا همواره شهری حکیم پرور بوده و شاعران زیادی در این دیار بالیده اند. با عنایت به ارتیاط تنگاتنگ خوشنویسی و شعر  و همچنین پیوند ناگسستنی هنرهای سنتی مانند خوشنویسی با عرفان اسلامی چطور می توانیم بپذیریم در شهری که به شهر حکیمان و عارفان شهره است تنها انگشت شماری خوشنویس وجود داشته باشد.

آنچه درپی می آید حاصل پژوهش ها یی است که تا این زمان انجام شده است و امیدوارم در تحقیق های بعدی به نتایج  کامل تری دست یابیم

ازجمله ؛«ابوبکر قومشی (؟)» که فیلسوف و هنر مند خوشنویس بود و در «المقابسات  ابو حیان توحیدی» از او یاد شده است. در دوران سلجوقی به «ابو اسماعیل طغرایی » می رسیم که دبیر رسایل طغرا نویس و سخندان و خوشنویس بوده است. * در دوره صفویه «خلیفه سلطان » از این هنر بهره داشته است. ( مصطفی مجرد، سایه نور ،گزیده مقالات کنگره بزرگداشت عارف الهی آقا محمد رضا قمشه ای ، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی  استان اصفهان، مهر  1378) و در همین دوره، خوشنویس دیگری هست به نام «محمدرضا قمشه ای»خلف مرحوم میرزا حیدر قومشه ای که خوشنویسی پاکیزه نویس بود و شعر نیز می سرود.*

با توجه به آنچه گفته شد می توانبم بگوییم آثار زیبا و چشم نوازی که مربوط به دوره های گذشته است و امضا و نشانی ندارد به دست خوشنویسانی رقم خورده که نام برخی از آنان یاد شد و شماری نیز گمنام اند

 البته نباید از نظر دور داشت که شهرضا به دلیل نزدیک بودن به اصفهان ـ که از دوران طلایی رشد و گسترش بی نظیر هنرهای ایرانی در دوره ی صفویه برخوردار است ـ قطعا بهره های فراوانی برده است  و دور از ذهن نیست که بسیاری از اهالی با ذوق   این شهر در زمره هنرمندانی هستند که به دلیل حضورشان در اصفهان آثارشان را با پسوند اصفهانی امضا نموده اند و مطمئنا گروهی نیز به دیار خود باز گشته اندو ضمن بر جای گذاشتن آثاری ارزشمند، شاگردانی را نیز تربیت نموده اند ؛ و به دلیل تواضعی که همواره ملکه ذهن و فکر هنرمندان سنتی بوده است نامی از خود بر جای نگذاشته اند .

 در دوره قاجار با رونق دوباره ی خوشنویسی در شهرضا به نام ها و آثاری بر می خوریم  که قابل اعتنا هستند  .

در این دوره به روایت اهل تحقیق ،آمد و شد ها یی از سوی خوشنویسانی بزرگ همچون« سید علی اکبر گلستانه»، «آقا زین العابدین اصفهانی» (ملقب به اشرف الکتاب )، آقامحمد باقر سمسوری و ....که از هنر مندان بزرگ دوران خود هستند به این شهر صورت گرفته که غالبا محل سکونت و استقرار آنان امام زاده شاهرضا بوده است* . خوشبختانه از این حضور بهره ها یی به هنر شهرمان رسیده و آثاری نیز موجود است. «سید علی اکبر گلستانه» زمان قابل توجهی را در شهرضا سپری نموده و شاگرد یا شاگردانی نیز داشته است از جمله:« میرزا نصراله مشکوة »که ضمن شاگردی، قطعه هایی از خطوط شکسته مرحوم« سید گلستانه»  را حفظ نمود .

در این دوره  خطاطان و خوشنویسان دیگری را می شناسیم که آثار شان بر جای مانده است از جمله «میر طلای بزرگ» ،« میر سید مصطفی »فرزند میر سید علی بن میر علی  نقی و« سید موسی» فرزند میر سید علی – برادرش – از خطاطان و صحافان دوره قاجار به شمار می روند .  ( مصطفی مجرد، سایه نور،گزیده مقالات کنگره ی بزرگداشت عارف الهی آقا محمد رضا قمشه ای ، انجمن آثار و مفاخر فرهنگیان استان اصفهان، مهر  1378)

     خوشنویس دیگری به نام «کربلایی علی فارسی(معروف به کربلایی علی حاج آزاد» که مکتب خانه دار بود و شکسته را به زیبایی می نوشت.  شیوه او در خط شکسته تحریر شباهت زیادی به ادیب و خوشنویس دوره قاجار «امیر نظام گروسی» دارد.  

 در دوره پهلوی اول و دوم  به نام های آشنا و ارجمندی می رسیم :

«حکیم الهی قمشه ای » عارف،شاعر و مفسرقرآن کریم ،با قواعد و اصول خوشنویسی نستعلیق آشنا بود (که آثارشان در مجموعه خانوادگی ایشان موجود است).  همچنین فرزندان ایشان نیز از این هنر بی بهره نیستند به ویژه« استاد حسین الهی قمشه ای»که درنوشتن خط نستعلیق دست توانایی دارد.

در ادامه  به چند تن از خطاطانی بر می خوریم که آنان نیز منشا خدماتی بوده اند ازجمله : آموزش، کتیبه نویسی، نوشتن قرآن و ادعیه و تابلو نویسی . از آنجا که در گذشته اشتغال به این فعالیت ها دشواری های بسیاری داشته است تلاش آنانی که در کارهای فرهنگی پای مردی نموده اند قابل ستایش است .

«محمدعلی منشگر»،معلم خط مدارس بود وقباله های دست نویس او به یادگار مانده است.  «نعمت الله عموحیدری» که خطاط و تابلو ساز بود. «عبدالحسین اسماعیلی »نیز معلم خط بود و کاشی نویسی های زیادی از وی به جای مانده ،نامبرده کتابی چندخطاطی کرده است ازجمله قرآنی است به خط وی که  به آستان قدس رضوی اهدا نمود.

از دهه ی چهل خورشیدی با تآسیس انجمن خوشنویسان ایران و آموزش کلاسیک خوشنویسی افرادی از این طریق به فراگیری خوشنویسی می پردازند ازجمله : پایه گذار انجمن خوشنویسان شهرضا هنرمند فرهیخته استاد «محمدعلی شادمان» (در بخش بعدی به تفصیل می آید)

استاد محمد علی جعفری

منبع: سایت انجمن خوشنویسان شهرضا، به آدرس http://akhsh.ir